«Памяць пра сонца»

«Памяць пра сонца» - так называецца новы канцэрт салістаў беларускай оперы, які будзе прадстаўлены 25 кастрычніка 2022 года.

Загалоўкам канцэрта стаў верш Ганны Ахматавай, які стаў асновай аднайменнага музычнага твора Сяргея Пракоф'ева, але за гэтай назвай тоіцца цэлы ланцужок падтэкстаў. Акрамя таго, што сам вакальны цыкл "Пяць вершаў Ганны Ахматавай для голасу з фартэпіяна" пачынаецца са слова "сонца" ("Сонца пакой напоўніла"), менавіта такім, "сонечным геніем", застаўся ў гісторыі музыкі і сам кампазітар. Але калі ў гісторыі рускай музыкі ёсць прызнаны "кампазітар-сонца", гэта значыць у ёй і кампазітар "Без сонца" - Мадэст Мусаргскі, які літаральна так і зваў свой вакальны цыкл, геній, які як ніхто ўсвядоміў цяжкасць быцця і, разам з тым, захаваў непасрэднасць чуння "праўды жыцця".

Цыкл "Без сонца" застанецца за дужкамі гэтай праграмы, але ў яе ўвойдуць два іншыя цыклы М.Мусаргскага, якія сталі абсалютным прарывам у сферы камерна-вакальнай музыкі - прарывам межаў сэнсаў, якія могуць быць выяўленыя ў камернай лірыцы. "Дзіцячая" і "Песні і скокі смерці". Тэма дзяцінства і тэма смерці, безумоўна, так ці інакш узнікалі ў музыцы, але тое, якім чынам яны былі прадстаўлены Мусаргскім, стала новым словам, якое паўплывала на ўсе наступныя пакаленні. Рэальнасць дзяцінства і рэальнасць смерці - шматаблічная, гульнявая і адначасова сапраўдная.

"Дзіцячая" (на тэкст самога кампазітара) - гэта свет вачыма дзіцяці. Не песні, не рамансы - вакальныя сцэнкі. «Дурны я ці не ў музыцы, але ў «Дзіцячай», здаецца, недурны, таму што разуменне дзяцей і погляд на іх як на людзей са своеасаблівым светком, а не як на пацешных лялек, не павінны б рэкамендаваць аўтара з дурнога боку», – пісаў Мусаргскі Стасаву. "Дзіцячая" была выдадзена ў 1873 годзе (у афармленні Рэпіна) і атрымала шырокае прызнанне ў публікі. У лісце да В.Стасава Мусаргскі піша: «У сям'і наймілейшых Юркоўскіх мяне прымусілі паказаць дзеткам маю "Дзіцячую". І ўзрадаваліся ж дзеткі, а ўжо матулі зусім мяне захвалілі; тое ж было зроблена ў Херсоне ў сям'і Башнякоў, і той жа эфект, тыя ж захапленні».

Дзіця стане цэнтральнай фігурай і першай песні наступнага цыклу, напісанага М.Мусаргскім - «Песень і скокаў смерці» на словы А.Галенішчава-Кутузава. Смерць прадстаўлена кампазітарам нетыпова для музычнага мастацтва свайго часу - не інфернальны дух і не тагасветная сіла, а зусім рэальны ўдзельнік рэчаіснасці. Смерць у трактоўцы Мусаргскага страшная не сваім абліччам, яна не крыважэрная і не жорсткая (як адгукаўся Г.Свірыдаў, «Смерць у Мусаргскага не зло і не дабро. Яна - стыхія, як і жыццё. У ёй няма ніякага зла, наадварот, яна нясе сон, спакой, збавенне ад пакут. У ёй адсутнічае які-небудзь сацыяльны элемент, дзіця, п'яны мужычок, салдат ці маладая дзяўчына - усё роўныя перад ёю»), смерць у Мусаргскага страшная той атмасферай, якая павісае разам з гукамі, смерць у Мусаргскага дзівіць штодзённасцю трагедыі.

Мусаргскі аказаў вялікі ўплыў на развіццё музыкі ў ХХ стагоддзі, адным з найбольш яркіх прадаўжальнікаў яго вакальных традыцыі стаў Дзмітрый Шастаковіч. У канцэрце будуць прадстаўлены два цыклы кампазітара - "Іспанскія песні" і "Сатыры".

Цыкл «Іспанскія песні» – загадкавае сачыненне кампазітара, пра які вядома няшмат. Гэты твор быў створаны па прапанове знакамітай спявачкі Зары Далуханавай, якое, па адной версіі, сама запісала і перадала кампазітару сапраўдныя фальклорныя мелодыі, а па іншай - папрасіла кампазітара напісаць песні на вершы маладога іспанскага юнака, які, быўшы дзіцем, быў вывезены з Франкісцкай Іспаніі у СССР, дзе і вырас; вершы былі перакладзены на рускую мову і вось гэты, паўпрафесійны паэтычны вопыт лёг у аснову цыкла. У "Іспанскіх песнях" знайшла адлюстраванне "іспанская традыцыя" ў рускай музыцы: каларыт, рытмы і мелодыка гэтай паўднёвай краіны заўсёды прыцягвалі рускіх кампазітараў: іспанскія уверцюры Глінкі, раманс «Я тут, Інезілья», «Іспанскае капрычыа» Рымскага-Корсакава, іспанскі танец з «Лебядзінага возера» Чайкоўскага, і яго ж «Серанада Дон Жуана».

Цыкл «Сатыры» на вершы Сашы Чорнага, наадварот, - адзін з самых вядомых вакальных цыклаў Шастаковіча. Напісаны ў 1960 годзе, ён стаў рэакцыяй на адкрыццё ў гэты час імёнаў «забароненых» паэтаў. К.Чукоўскі казаў, што "Сатыры" - своеасаблівы дзённік эпохі, "дзе адбіўся да драбнюткіх падрабязнасцей увесь ужытак яго [Cашы Чорнага] жыцця". У вершах 1910-х гадоў кампазітар адчуў нешта блізкае той атмасферы, у якой рос ён сам і фармаваўся яго творчы почырк, атмасферы дзёрзкасці літаратурных эксперыментаў і рэзкага гумару, а акрамя таго, Шастаковіч вызначана бачыў паралель паміж вершамі, напісанымі ад асобы чалавека, жыццё якога ўсё больш і больш танула ў балоце побыту, безграшоўя і нуды, і сваёй сітуацыяй пачатку 1960-х.

Шастаковіч працаваў над «Сатырамі» хутка і скончыў цыкл 19 чэрвеня 1960 года, прысвяціўшы яго Галіне Вішнеўскай (дарэчы, менавіта для гэтай легендарнай спявачкі Шастаковіч таксама аркестраваў «Песні і скокі смерці» Мусаргскага), яна ж і стала першай (і эталоннай) выканаўцай цыклу . У гэтым цыкле, па ўспамінах самой спявачкі, кампазітар незнарок адгадаў старт яе творчай кар'еры (аперэта і канцэртная эстрада), напісаўшы твор "для эстраднай куплетысткі з оперным голасам".

У гэтым цыкле, нягледзячы на яго сакавіты гумар, ёсць мастацкае "двайное дно". Шастаковіч тут вядзе тонкую іранічную гульню з музычным мінулым, выкарыстоўваючы цытаты з рускай акадэмічнай музыкі: фрагменты з раманса Рахманінава «Вясновыя воды», арыі Ленскага з «Яўгена Анегіна» Чайкоўскага і інш., але ўсе гэтыя сімвалы эстэтыкі высокага рамантызму ілюструюць «нізкія» жыццёвыя сцэнкі, знарочыста неэстэтычныя карцінкі побыту, што прымушае задумацца над тым, што ж ёсць насамрэч каханне, дзе грань, за якой банальнасць і нізіна жыцця ператвараецца ў цудоўнае ў мастацтве.

Праграма канцэрта "Памяць пра сонца" даказвае, што камерная вакальная лірыка - гэта не толькі род музычнага мастацтва, але і сфера філасофска-эстэтычнай думкі. І, разам з тым, у ёй (прытрымліваючыся запавету Мусаргскага) «жыццё, дзе б ні адбілася; праўда, як бы ні была салона».

Вакальныя цыклы рускіх кампазітараў прадставяць Дзіяна Трыфанава ("Дзіцячая" М.Мусаргскага), лаўрэаты міжнародных конкурсаў Дар'я Гаражанка ("Песні і скокі смерці" М.Мусаргскага), Анастасія Храпіцкая ("Пяць вершаў Ганны Ахматавай" С.Пракоф'ева і «Сатыры» Д.Шастаковіча) і Кацярына Міхнавец («Іспанскія песні» Д.Шастаковіча). Канцэртмайстар - лаўрэат міжнароднага конкурсу Дыяна Міхнюк.